అనేక దేశాల్లో ముఖ్యంగా భారతదేశంలో, సాంస్కృతిక రంగంలో ప్రభుత్వ పెట్టుబడి గత దశాబ్ద కాలంగా స్థిరంగా తగ్గుతూ వస్తున్నదని ఇటీవల ''యునైటెడ్‌ నేషన్స్‌ ఎడ్యుకేషనల్‌, సైంటిఫిక్‌ అండ్‌ కల్చరల్‌ ఆర్గనైజేషన్‌'' (యునెస్కో) నుంచి వచ్చిన నివేదిక ధ్రువీకరించింది. దీని ప్రభావం సంక్షోభ సమయంలో సాంస్కృతిక, సృజనాత్మక రంగాలపై బలంగా చూపుతుంది. ప్రత్యేకించి అటువంటి కార్యకలాపాలు ''అవసరం లేనివి''గా వర్గీకరించబడినప్పుడు, కష్ట సమయాల్లో వాటికి మద్దతు తక్కువగా వుంటుంది.
సృజనాత్మక పరిశ్రమలు భవిష్యత్తులో ఆర్థిక వ్యవస్థలో ముఖ్యమైనవిగా ఉద్భవించబోతున్నాయనడంలో సందేహం లేదు. స్థూలంగా చెప్పుకోవాలంటే...అడ్వర్‌టైజింగ్‌, ఆర్కిటెక్చర్‌, ఆర్ట్స్‌, క్రాఫ్ట్స్‌, డిజైన్‌, ఫ్యాషన్‌, ఫిల్మ్‌, వీడియోలు, ఫోటోగ్రఫీ, సంగీతం, కళల ప్రదర్శన, ప్రచురణలు, పరిశోధనలు-అభివృద్ధి, సాఫ్ట్‌వేర్‌, కంప్యూటర్‌ గేమ్స్‌, ఎలక్ట్రానిక్‌ ప్రచురణలు, టీవీ, రేడియోలు...అన్నీ సృజనాత్మక రంగాల కిందకు వస్తాయి.
సాంస్కృతికంగా, వాణిజ్యపరంగా ఈ కార్యకలాపాలు ఏ విధంగా విలువైనవో 2019 యునైటెడ్‌ నేషన్స్‌ కాన్ఫరెన్స్‌ ఆన్‌ ట్రేడ్‌ అండ్‌ డెవలప్‌మెంట్‌ (యుఎన్‌సిటిఎడి) నివేదికలో గుర్తించారు. అవి మానవ, సామాజిక శ్రేయస్సును...ఆరోగ్యాన్ని సంతోషాన్ని మెరుగుపరుస్తాయి. మానవ ఊహ వ్యక్తీకరణల ద్వారా అవి జీవితాలకు అర్థాన్ని, ఆనందాన్ని, సంపూర్ణతను తీసుకొస్తాయి. అవి, తమ ఉన్నతమైన రూపాలలో సామాజిక ఐక్యతను, మానవ ఉల్లాసాన్ని ప్రోత్సాహించే ముఖ్యమైన సామాజిక, సాంస్కృతిక విలువలను వ్యాప్తి చేస్తాయి.
ఈ అంశాలతోపాటు, వాటికి ఉపాధిని కల్పించే అవకాశాలు ఎక్కువగా ఉండడంతో ఆర్థికాభివృద్ధికి కూడా అవి కీలకమైనవి. ఇతర రంగాలలో మాదిరిగా కాకుండా, సాంకేతికపరమైన మార్పులు సృజనాత్మక రంగాలపై సానుకూలమైన ప్రభావాలు చూపుతాయి. అంటే కొత్త ఉద్యోగాలను సృష్టించడం, ఉన్న ఉద్యోగాలను తగ్గించకుండా ఉండడం లాంటివి. సమకాలీన సృజనాత్మక ఆర్థిక వ్యవస్థ సాంస్కృతికంగా, సాంకేతికంగా, వ్యాపారపరంగా నూతన ఆవిష్కరణలలో అభివృద్ధిని సాధిస్తుంది కాబట్టి ఇది భవిష్యత్తులో ఒక బలమైన వనరుగా ఉండవచ్చు. ఈ కార్యకలాపాలు చిన్న, మధ్య తరహా సంస్థలకు సరిపోయే విధంగా ఉంటాయి. సృజనాత్మక వస్తువులు మరియు సేవలలో సరిహద్దు వాణిజ్యం అనేది...కరోనా మహమ్మారి వ్యాప్తి సమయంలో కూడా అత్యంత ఉన్నతంగానే ఉంది.
ఆసక్తికరమైన అంశం ఏమిటంటే...ఈ రంగాల విస్తరణకు అనుకూలమైన దేశాల్లో భారత్‌ ఒకటిగా కనపడుతుంది. 2015లో యుఎన్‌సిటిఎడి, ప్రపంచంలో సృజనాత్మక వస్తువులను భారీ ఎత్తున ఎగుమతి చేసే దేశాల్లో భారతదేశాన్ని ఎనిమిదవ దేశంగా, అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాల్లో (చైనా, హాంకాంగ్‌ తరువాత) మూడో పెద్ద దేశంగా గుర్తించింది. ఎగుమతుల్లో దాదాపు 17 బిలియన్లు, వాణిజ్య మిగులు 12 బిలియన్‌ డాలర్లు. బాలీవుడ్‌ దీనిలో కేవలం ఒక భాగంగా, తక్కువ ప్రాధాన్యత కలిగినదిగా ఉంది. ఉదాహరణకు, ఇటీవల సంవత్సరాలలో భారతదేశం క్రీడల అభివృద్ధికి, క్రీడల మద్దతు సేవల కేంద్రంగా మారింది.
ఎక్కువ మంది ప్రజలు అసంఘటిత రంగంలో పని చేస్తారు. కొద్దిమంది మాత్రమే ''నమోదు'' చేయబడిన పరిశ్రమల్లో పని చేస్తారు కాబట్టి, భారతదేశంలో ఖచ్చితంగా ఎంతమంది ఈ సృజనాత్మక రంగాల్లో భాగస్వాములవుతారో అంచనా వేయడం కష్టం. కానీ పెద్ద సంఖ్యలో ఉంటారనడంలో మాత్రం సందేహం లేదు. వ్యవసాయం తరువాత మన దేశంలో పెద్ద సంఖ్యలో ఉపాధి కల్పనకు అవకాశం ఇచ్చేది చేనేత రంగం మరియు చేతివృత్తుల రంగం. ఈ రంగాలు సుమారు 200 మిలియన్ల మందికి ప్రత్యక్షంగానో, పరోక్షంగానో ఉపాధి అవకాశాలను కల్పిస్తున్నాయనే అంచనా ఉంది. కళల ప్రదర్శన, ఇతర సాంస్కృతిక కార్యక్రమాలు, ఫ్యాషన్‌, డిజైన్‌, సినిమా, ఫోటోగ్రఫీ లాంటి పరిశ్రమలన్నీ ఉపాధి అవకాశాల పెరుగుదలను సృష్టించాయి. ఆన్‌లైన్‌ బదిలీల ద్వారా లబ్ధి పొందే కొత్త రంగాలు ఉద్యోగ కల్పనలో చాలా పెరిగాయి. ఉత్పాదక ఉపాధి అవకాశాలు లేని, చాలీచాలని జీవనాధారాలు ప్రధాన సవాళ్ళుగా ఉన్న భారతదేశం లాంటి ఆర్థిక వ్యవస్థలో ఈ కార్యకలాపాలకు తగిన ప్రాధాన్యత లేదు.
అనేక దేశాల్లో ముఖ్యంగా భారతదేశంలో, సాంస్కృతిక రంగంలో ప్రభుత్వ పెట్టుబడి గత దశాబ్ద కాలంగా స్థిరంగా తగ్గుతూ వస్తున్నదని ఇటీవల ''యునైటెడ్‌ నేషన్స్‌ ఎడ్యుకేషనల్‌, సైంటిఫిక్‌ అండ్‌ కల్చరల్‌ ఆర్గనైజేషన్‌'' (యునెస్కో) నుంచి వచ్చిన నివేదిక ధ్రువీకరించింది. దీని ప్రభావం సంక్షోభ సమయంలో సాంస్కృతిక, సృజనాత్మక రంగాలపై బలంగా చూపుతుంది. ప్రత్యేకించి అటువంటి కార్యకలాపాలు ''అవసరం లేనివి''గా వర్గీకరించబడినప్పుడు, కష్ట సమయాల్లో వాటికి మద్దతు తక్కువగా వుంటుంది.
ఈ సృజనాత్మక రంగాలపై కోవిడ్‌-19 ఎలా ప్రభావం చూపిందనే ప్రశ్న ఈ కార్యకలాపాలలో చురుకుగా పాల్గొన్న వారికి మాత్రమే ఆసక్తికరంగా ఉంటుంది. మొత్తం ఆర్థిక వ్యవస్థకు, భవిష్యత్తులో ఒక శక్తివంతమైన అభివృద్ధికి ఇదొక జటిల సమస్య. దీనిపై ఒక సమగ్రమైన అధికారిక విశ్లేషణ లేని పరిస్థితిలో, ఈ కాలంలో భారతదేశంలోని సృజనాత్మక రంగాలలో కొన్నింటిలో ఏం జరిగింది, అకస్మాత్తుగా తగిలిన దెబ్బల నుండి బయట పడేందుకు వారనుసరించిన వ్యూహాలేమిటనే దానిపై ఆధారపడి చేసిన ఒక విలువైన సర్వే ఆధారంగా ఓ కొత్త నివేదిక వెలువడింది. మార్చి 2020 నుండి నవంబర్‌ 2021 వరకు వరుసగా చేసిన మూడు సర్వేలు (ముఖ్యంగా సంఘటిత రంగ సంస్థలు, కొన్ని అసంఘటిత రంగ సంస్థలు కూడా)...భారతదేశం లోని సాంస్కృతిక రంగం, పైన తెలిపిన కాలంలో కరోనా మహమ్మారి కారణంగా విధించిన లాక్‌డౌన్‌ కాలంలో ఎలా స్పందించిందో తెలిపాయి.
విభిన్న కార్యకలాపాలలో ఫలితాలు వేర్వేరుగా ఉన్నప్పటికీ ఆదాయం, ఉపాధి అంశాలలో బాగా దెబ్బ తిన్న రంగాలలో ఇవి ఉన్నాయి. థియేటర్‌, సంగీతం, నాట్యంతో పాటుగా పండుగలు, సినిమాలు, గ్యాలరీలు, మ్యూజియంలపై కూడా తీవ్రమైన ప్రభావం పడింది. కానీ, ప్రైవేటు గ్యాలరీలు, కళాత్మక అమ్మకాలు, ఆన్‌లైన్‌ కార్యకలాపాలు, ఆన్‌లైన్‌ ఆటలు లాంటి వాటిలో వ్యాపారం కరోనా మహమ్మారి కాలంలో చాలా వేగంగా జరిగింది.
లాక్‌డౌన్‌ లు, భౌతిక దూరం లాంటి అంశాలు... 88 శాతం ఉపాధి అవకాశాలున్న సూక్ష్మ, చిన్న, మధ్య తరహా సంస్థలపై తీవ్రమైన ప్రభావాన్ని చూపాయి. నైపుణ్యం గల స్వతంత్ర కార్మికులు కూడా బాధలను అనుభవించారు. అలాంటి కార్మికులు 51 శాతం ఆదాయాలను నష్టపోయారని, 44 శాతం మంది ఉద్యోగులు మరింత అభద్రతతో, రక్షణ లేని స్వతంత్ర పని లోకి నెట్టబడ్డారు.
ముఖ్యంగా చేతివృత్తులు చేసుకునే కార్మికులు ఘోరంగా దెబ్బతిన్నారు. అతి కొద్ది సమయంలోనే వారు జీవనాధారాలను కోల్పోయారు. తమ స్వగ్రామాలకు తిరిగి వెళ్ళిన వలస కార్మికుల పరిస్థితి కూడా ఇందుకు భిన్నంగా లేదు. ఈ కరోనా మహమ్మారి ప్రభావంతో 76 శాతం మంది తమ పనులను కోల్పోయారని, 44 శాతం మంది ఆర్డర్లు రద్దయ్యాయని, చెల్లింపుల్లో ఆలస్యం జరిగిందని, కేవలం 58 శాతం మంది మాత్రమే కరోనా వ్యాప్తి సమయంలో కొత్త ఉత్పత్తులను తయారు చేశారని సర్వేలు చెబుతున్నాయి. ఈ కాలంలో అలాంటి 22 శాతం మంది కార్మికులు కనీసం 75 శాతం ఆదాయాలు కోల్పోయారు.
పండుగ నష్టాలు
మతపరమైన, సాంస్కృతిక పండుగలు ప్రధానంగా భారతదేశంలో ఉపాధిని సృష్టిస్తూ వస్తున్నాయి. ఉదాహరణకు... కోల్‌కతాలో దుర్గా పూజ సందర్భంగా రోజుకు రెండు నుంచి మూడు లక్షల మంది అమ్మకాలు, కొనుగోళ్ళలో పాల్గొంటారని అంచనా. వీరంతా ఉపాధి కల్పన, ఆదాయాలు సమకూర్చడంలో భాగస్వాములవుతారు. దేశంలో సాధారణంగా పండుగలకు అదునైన కాలం అక్టోబర్‌ నుంచి మార్చి వరకు ఉంటుంది. కానీ 2020, 2021 సంవత్సరాలలో భౌతిక దూరం పాటించాలనే నియమం కారణంగా ఎక్కువ పండుగలు రద్దయ్యాయి. కొన్ని వాయిదాలు పడ్డాయి. ఇది కేవలం ప్రత్యక్ష ఉపాధిపై మాత్రమే కాక ఈ పండుగల సందర్భంగా అమ్ముడు పోయే ఉత్పత్తుల పైన, వాటిని తయారు చేయడానికి అవసరమయ్యే వస్తువులపై కూడా ప్రభావం చూపింది.
సినీ పరిశ్రమ
భారత సినీ పరిశ్రమ ప్రపంచంలోకెల్లా అతి పెద్ద పరిశ్రమగా పేరు పొందింది. ప్రజల జీవన పరిస్థితుల వలే సినీ పరిశ్రమ కూడా అనేక ఇబ్బందులను ఎదుర్కొంది. మొత్తం దేశ వ్యాప్తంగా 9527 సినిమా హాళ్ళకు గాను కరోనా మహమ్మారి వ్యాప్తి సమయంలో సుమారు వెయ్యి సినిమా హాళ్ళు శాశ్వతంగా మూతపడ్డాయి. కొన్నింటిని ఇప్పుడు తెరుస్తున్నారు. ఉపాధిపై దీని ప్రభావం ఎంతగా ఉందో ఇంకా స్పష్టంగా తెలియదు. 2020లో మ్యూజియంలు, గ్యాలరీలు సగటున 155 రోజుల పాటు మూసివేయబడ్డాయి. కొన్నింటిని 2021 సంవత్సరంలో కూడా మూసివేయాల్సి వచ్చింది. 2019తో పోలిస్తే అమ్మకాలు, కొనుగోళ్ళు 70 శాతం పడిపోతే, ఆదాయాలు 40-60 శాతానికి తగ్గాయి. దీనికి భిన్నంగా లాక్‌డౌన్‌ కాలంలో, ఆ తర్వాత కాలంలో కూడా ఆన్‌లైన్‌ ఆటలు బాగా పెరిగాయి. భారతదేశంలో ప్రాంతీయ భాషలు, ప్రాంతీయ నిర్దిష్ట సాంస్కృతిక విషయాలకు ఎక్కువ ప్రాధాన్యత ఇవ్వడం జరిగింది. ఇది దేశంలోని పెద్ద సంఖ్యలో ఉన్న యువ జనాభా యొక్క ప్రజాదరణను పెంచింది. తక్కువ సంఖ్యలో అయినా పెరుగుతున్న నిపుణులైన కార్మికులకు కొత్త ఉపాధిని కల్పించాయి.
కరోనా మహమ్మారి సమయంలో సృజనాత్మక రంగాలు ఘోరంగా దెబ్బతినడంతో అనేక కార్యకలాపాలు ముఖ్యంగా చేతివృత్తుల మనుగడే లేకుండా పోయింది. ఇది ఉపాధికి మాత్రమే గాక, సమాజంలోని జీవిత నాణ్యత పైన, ప్రతీ ఒక్కరి శ్రేయస్సు పైన ప్రభావం చూపుతుంది. ఆరోగ్య సంరక్షణ, సామాజిక సేవలు సాంస్కృతిక, సృజనాత్మక రంగాలతో ఉండే అనుసంధానం నుండే లబ్ధి పొందుతాయనే విషయం అందరికీ తెలిసిందే. ముఖ్యంగా విభజన ధోరణులు ముందుకు తోసుకొని వస్తున్న సమయంలో...సామాజిక, ఆర్థిక విలువల సృష్టికి మరియు సామాజిక అభివృద్ధికి ఈ సేవలు ఉత్ప్రేరకంగా పని చేయవచ్చు.
ఈ కార్యకలాపాలు కొనసాగడానికి, అవి ఎదుర్కొంటున్న తీవ్రమైన, అసంఖ్యాకమైన సవాళ్ళను అధిగమించడానికి ప్రజల జోక్యం చాలా కీలకం. ఇటువంటి ప్రమాదకరమైన పరిస్థితుల్లో సూక్ష్మ, చిన్న తరహా పారిశ్రామికవేత్తలుగా మారడం తప్ప వేరే అవకాశం లేని లక్షలాది మంది సృజనాత్మక ప్రజలకు ఇది చాలా ముఖ్యమైన అంశం. ఉపాధి అవకాశాల కల్పనకు, ఆరోగ్యకరమైన ప్రజా శ్రేయస్సును అందించగలిగే సామర్థ్యం సృజనాత్మక రంగానికి వుంది. దీనిని ప్రభుత్వాలు గుర్తించేలా... మొత్తం సమాజంతో, ప్రకృతితో సామరస్యంగా దాని పూర్తి సామర్థ్యాన్ని వినియోగించేలా... మనం కృషి చెయ్యాలి.
జయతీ ఘోష్ ('ఫ్రంట్‌ లైన్‌' సౌజన్యంతో)
