నేనొక మహానగరిని. నా చుట్టూ కొండలపైనా కాలుష్యంతో కూడిన పొగమంచు కమ్ముకుని వుంటుంది. ఆ కొండల మీద, ఎత్తైన భవనాల మీద, విశాలమైన రోడ్ల మీద.. చరిత్రకు సాక్ష్యాలుగా నిలిచిన పురాతన కట్టడాల మీద పొగమంచు సన్నని జల్లుగా బద్దకంగా కురుస్తోంది. దుమ్ము, ధూళి మనుషులకు అలర్జీ తెప్పిస్తున్నట్లుగా.. నన్ను అలుముకున్న ఈ కాలుష్యం నా కీర్తిని మసకబారుస్తోంది. ఇప్పుడు గాలీ కలుషితమై.. ఊపిరాడక గుండె పట్టేస్తోంది. ఆ మాటకొస్తే.. వేల సంవత్సరాల చరిత్ర నాది. నా కథంతా మీకు చెబుదామని..
నా కేంద్రంగా ఎన్నెన్నో సామ్రాజ్యాలు వెలిశాయి.. విరాజిల్లాయి.. పతనమైపోయాయి. ఒకవైపు.. గంగా యమునా మైదానానికి, మరోవైపున ఆరావళి-వింధ్య పర్వతశ్రేణులకు మధ్య వుండటంతో.. పురాతన కాలం నుంచి ప్రధాన వర్తక మార్గాలకు కూడలి నేను. ఆ కారణంగానే రాజ్యాధికారాలు, విద్య, సంస్కృతి వర్థిల్లడానికి కారణమయ్యాను. మౌర్య సామ్రాజ్య కాలం (క్రీ.పూ.300) నాటి ఆధారాలు నా గురించి స్పష్టంగా చెబుతున్నాయి. అప్పటినుండి అవిచ్ఛిన్నంగా.. జనావాసంగా వర్థిల్లిన మహానగరం ఢిల్లీని నేను. మహాభారతంలో పాండవుల రాజధాని ఇంద్రప్రస్థం అని నా గురించి ప్రస్తావించారు. పురావస్తు పరిశోధనా సంస్థ వారి అంచనాల ప్రకారం.. వేల సంవత్సరాల కాలంలో నిర్మించిన చారిత్రిక కట్టడాలు 60 వేలకు పైగా నా మీద వున్నాయి. నా చుట్టూ ఎనిమిది ప్రధాన నగరాలు వర్థిల్లాయి. వాటిలో నాలుగు ఇప్పటికీ నాకు దక్షిణాన వున్నాయి. మధ్యకాలపు చరిత్ర నుండి చూస్తే.. ఏడు నగరాలకు ఆవాసం నేను. అందుకే 'ఏడు సామ్రాజ్యాల రాజధాని' ఢిల్లీ అని నన్ను అభివర్ణిస్తుంటారు.
కాల గమనంలో.. ఏర్పడే చీకటి వెలుగులకు సాక్షిని నేను. ఉజ్వలమైన మహానగరాలన్నీ ఒడిదుడుకులను ఎదుర్కొన్నవే. వికాసానికి... విషాదానికి నిలువెత్తు నిదర్శనం నేను.
'ఇచ్చోటనే సత్కవీంద్రుని కమ్మని
కలము, నిప్పులలోన గఱగిపోయె !
యిచ్చోటనే భూము లేలు రాజన్యుని
యధికారముద్రిక లంతరించె!
యిచ్చోటనే లేత యిల్లాలి నల్లపూ
సలసౌరు, గంగలో గలిసిపోయె!
యిచ్చోట నెట్టి పేరెన్నికం గనుగొన్న
చిత్రలేఖకుని కుంచియ, నశించె!' అని మహాకవి గుర్రం జాషువా చెప్పినట్లుగా... ఎందరో రాజన్యుల కలల సౌధాలు, అధికార ముద్రికలు కూలిపోయిన చోటిది. శ్రామికులు, శాస్త్రవేత్తలు, సాంకేతిక నిపుణులు, కవులు, కళాకారులు.. మీదుమిక్కిలి చరిత్రకెక్కిన మరెందరో వైతాళికుల శారీరక, మానసిక శక్తుల కృషి ఫలితంగా నిర్మించుకొన్న సంస్కృతిని నేను. ఎన్నో కష్టనష్టాల కోర్చి సౌందర్యమయంగా.. సౌభాగ్యవంతంగా మలచుకొన్న మహానగరాన్ని నేను. కొద్దిమంది దురాశాపరులు.. బంగారపు ముక్కలుగా, బ్యాంకు చెక్కులుగా, నల్ల డబ్బుగా, అధికార పీఠాలుగా చేతులు మారిన మహానగరి ఢిల్లీని. గతించని జ్ఞాపకాలు.. వైభవోజ్వల కాలానికి సంకేతాలుగా మిగిలిన మెరుపుల మరకలు. ఆ జ్ఞాపకాలను తవ్వుకొని, ఆ తలపోతల్లో తలమునకలైపోతున్నా..
***
న్యూఢిల్లీ సామ్రాజ్య రాజధాని భారత ఉపఖండంలో వలస పాలకుల అత్యంత శాశ్వత వారసత్వ నిర్మాణాలలో ఒకటి. 1803 నాటికి ఇది బ్రిటిష్‌ ఆధీనంలోకి వచ్చింది. 1857 తిరుగుబాటు అనంతరం మరింత దృఢంగా మారింది. అయితే, దీనిని కొత్త రాజధానిగా చేయాలనే నిర్ణయం మాత్రం 1911లో తీసుకున్నారు. కొత్త సామ్రాజ్య నగరాన్ని ఏర్పాటు చేసే ప్రక్రియ, దాని నిర్మాణ ప్రణాళిక అంత సులభమైందేమీ కాదు. కొత్త రాజధానికి స్థలం, వాస్తుశిల్పుల ఎంపిక, వాస్తుశిల్ప శైలి, నగరం యొక్క లేఅవుట్‌, భూమిని స్వాధీనం చేసుకోవడం, వ్యక్తిగత భవనాల రూపకల్పన- ఇవన్నీ న్యూఢిల్లీ తయారీలో ముఖ్యమైన పాత్ర పోషించాయి. మొదటి ప్రపంచయుద్ధ సమయం... ఖర్చు అధికం కావడంతో ఎడ్విన్‌ లుటెన్స్‌, హెర్బర్ట్‌ బేకర్‌ అనే ఇద్దరు ప్రముఖ వాస్తుశిల్పుల మధ్య వచ్చిన విభేదాల కారణంగా మొత్తం ప్రక్రియ మరింత సంక్లిష్టంగా మారింది.
రాజధాని కలకత్తా నుంచి ఢిల్లీకి మార్చిందెందుకు ?
సుమారు 150 ఏళ్లుగా బ్రిటిష్‌ పరిపాలనకు కేంద్రంగా ఉన్న కలకత్తాలో వలస పాలనపై జాతీయవాద వ్యతిరేకత ఏర్పడింది. ఇంకా, లార్డ్‌ కర్జన్‌ బెంగాల్‌ విభజన - తూర్పు బెంగాల్‌, అస్సాం యొక్క కొత్త ప్రావిన్స్‌ను 'ముస్లిం నగరం' ఢాకా (ప్రస్తుతం బంగ్లాదేశ్‌ రాజధాని అయిన ఢాకా) ను రాజధానిగా నిర్మించడం- పెద్ద అలజడికి కారణమైంది. ఇది విదేశీ వస్తువులను బహిష్కరించడానికి, స్వదేశీ సంస్థల కోసం ఉద్యమం అభివృద్ధి చెందడానికి, బాంబు దాడులు, రాజకీయ హత్యలకు దారితీసింది. కలకత్తాలో బ్రిటిష్‌ వారికి ఆతిథ్యం ఇచ్చేవారే కరువయ్యారు. రాజధాని బదిలీ గురించి జరిగిన చర్చల్లో రెండు ప్రాథమిక ఆలోచనలు ఉన్నాయి. మొదటిది బెంగాల్‌ను తిరిగి కలపడం, తద్వారా జాతీయవాద మనోభావాలను తగ్గించడం. బెంగాల్‌కు మద్రాసు, బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీల మాదిరిగా హోదా కల్పించడం, స్వయంప్రతిపత్తి నివ్వడం రెండో ఆలోచన. 'సర్వోన్నత ప్రభుత్వం ఏ ప్రత్యేక ప్రావెన్షియల్‌ ప్రభుత్వంతోనూ సంబంధం ఉండకూడదు' అని, దీర్ఘకాలంలో ప్రావిన్స్‌లు అత్యధికంగా స్వయం పాలన కలిగి ఉండాలని వాదించారు.
ప్రభుత్వ హోం సభ్యుడు సర్‌ జె.జెంకిన్స్‌ బెంగాల్‌ విభజనను రద్దు చేయడం, దాని ప్రాంతీయ సరిహద్దులను పునరుద్ధరించడం, రాజధానిని ఢిల్లీకి బదిలీ చేయడం వంటి ఒక ఆలోచనను ప్రతిపాదించడం ద్వారా 'ఆవిష్కరణ యొక్క మాస్టర్‌ స్ట్రోక్‌'ను అందించారని రచయిత జాగ్‌ పర్వేష్‌ చందర్‌ అభిప్రాయపడ్డారు. అయితే, 1911లో ఢిల్లీలో జరిగిన పట్టాభిషేక దర్బార్‌ వరకూ ఈ ప్రణాళికను అత్యంత రహస్యంగా ఉంచారు. ప్రభుత్వాన్ని కలకత్తా నుండి పురాతన ఢిల్లీకి బదిలీ చేసి, బెంగాల్‌కు కొత్త గవర్నర్‌ను ఏర్పాటు చేస్తున్నట్లు ప్రకటించారు.
ఢిల్లీ ఎందుకు ?
ఇది హిందూ పురాణాలు, ఇతిహాసాలతో సంబంధం ఉన్న పురాతన నగరం. వేసవి రాజధాని సిమ్లాకు దగ్గరగానూ ఉంది. దీనికి మంచి వాతావరణం ఉందని కొందరు వాదించారు. మరీ ముఖ్యంగా ఢిల్లీ సుల్తానేట్‌.. మొఘలుల పాలనలో ఢిల్లీ అధికార పీఠంగా ఉంది. అంతేకాకుండా.. కలకత్తాకు ఢిల్లీకి వున్నంత వైభవం లేదని చరిత్రకారుడు రుద్రాంశు ముఖర్జీ చెప్పారు. ఇంకా, 1857 తిరుగుబాటు ఢిల్లీ యొక్క ప్రాముఖ్యతను, ప్రజలకు మొఘల్‌ చక్రవర్తితో వున్న భావోద్వేగ అనుసంధానాన్ని చూపించింది.
భావజాలం.. వాస్తుశిల్పం..
ఢిల్లీ టౌన్‌ప్లానింగ్‌ కమిటీని ఏర్పాటు చేశారు. ఇంగ్లాండ్‌లో ఒక ఉద్యానవన నగరాన్ని, దేశ గృహాలను రూపొందించిన లూటెన్స్‌ను మాస్టర్‌ప్లాన్‌ రూపొందించడానికి కన్సల్టెంట్‌గా నియమించారు. వైస్రారు లార్డ్‌ హార్డింగ్‌ స్వయంగా కొత్త రాజధాని ప్రణాళిక రూపకల్పనలో ప్రధానంగా పాల్గొన్నాడు. చరిత్రకారుడు పెర్సివల్‌ స్పియర్‌ మాట్లాడుతూ.. వాస్తుశిల్పి లుటెన్స్‌, ఇంజనీర్‌ జాన్‌ ఎ. బ్రాడీ, భారతీయ వాస్తుశిల్పంపై అవగాహన వున్న మున్సిపల్‌ నిపుణుడు ఎస్‌.సి. స్వింటన్‌తో కూడిన నిర్మాణ కమిటీ షాజహానాబాద్‌కు దక్షిణాన ఉన్న రైసినా హిల్‌లో స్థలాన్ని ఎంచుకుందని అన్నారు. వాస్తుశిల్పి లూసీ పెక్‌ మాట్లాడుతూ, రాజధానిని నాలుగేళ్లలో పూర్తిచేయాలని వైస్రారు పట్టుబట్టడంతో దక్షిణాఫ్రికాలో వలస భవనాలను రూపొందించిన ఆర్కిటెక్చర్‌ బేకర్‌ ఒక నమూనాను తయారుచేసినట్లు చెప్పాడు.
అయితే, మెట్కాఫ్‌ చెప్పినట్లుగా.. బేకర్‌ రూపొందించిన మాస్టర్‌ప్లాన్‌ బ్రిటిష్‌- భారతీయ సామ్రాజ్యం యొక్క ఆత్మను రాతిపై చూపగలగాలి. 'కొత్త రాజధాని బ్రిటిష్‌ పాలన చరిత్రలో తొలిసారిగా భారతదేశం అనుభవించిన మంచి ప్రభుత్వంగాను, ఐక్యతకు నిదర్శనంగా శిల్పం స్మారక చిహ్నాలు ఉండాలి' అని మెట్కాఫ్‌ స్పష్టం చేశాడు. అయితే భారతీయ వాస్తుశిల్పం రాజకీయంగా అలా వ్యక్తీకరించబడలేదు. దీనికి ... లూటెన్స్‌, బేకర్‌లకు భారతీయ వాస్తు శిల్పం పట్ల వున్న అయిష్టతే కారణం. భారత్‌లో బ్రిటన్‌ సామ్రాజ్య బావజాలాన్ని వ్యక్తీకరించే నిర్మాణశైలి అవసరమని వారు భావించారు. చివరికి తన అయిష్టతను పక్కనపెట్టి... భారతీయ వాస్తుశిల్పాన్ని, పాశ్చాత్య తరహా శాస్త్రీయ వాస్తుశైలిని అనుకరించాలనే నిర్ణయానికొచ్చారు. దీంతో కొన్ని నిర్మాణ సమస్యలను పక్కనబెట్టి, బ్రిటిష్‌ అధికారులు రాబోయే రెండు దశాబ్దాల్లో కొత్త రాజధాని తయారుచేయడంలో పూర్తిగా మునిగిపోయారు. అయితే, మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం (1914-1919) వల్ల నిర్మాణ పనులకు అంతరాయం కలిగింది. అందువల్ల కొత్త నగరాన్ని 1931 ఫిబ్రవరిలో ప్రారంభించారు. అయితే, యమునా నదిని తిరిగి దాని అసలు ప్రదేశానికి తీసుకురావడం, నదీతీరంలో పార్కులు ఏర్పాటు చేయడం వంటి కొన్ని ఆకాంక్షలు నెరవేరలేదు.
లే అవుట్‌..
స్మారక క్లాసిజం, విస్తారమైన ఉత్సవ మార్గాలు, బహిరంగ ప్రదేశాల వంటివి న్యూఢిల్లీ వ్యయ ప్రణాళికను వ్యక్తీకరించాయని చరిత్రకారుడు విద్య డెహెజియా వర్ణించాడు. కొత్త సామ్రాజ్య నగరం యొక్క హృదయం.. రైసినా హిల్‌పై ఉన్న వైస్రారు హౌస్‌. ఇదికాక జంట సెక్రటేరియట్‌ భవనాలనూ ఏర్పాటు చేశారు. ప్రధాన వీధులు, వాటి చివరల్లో అందమైన విస్టాలు ఉండాలి. కింగ్స్‌ వే (రాజ్‌పథ్‌), పురానా ఖిలా (పాత ఫోర్ట్‌, ఆఫ్ఘన్‌ పాలకుడు షేర్‌ షా సూరి, మొఘల్‌ చక్రవర్తి హుమాయూన్‌తో అనుబంధం) ను యుద్ధ స్మారక ఆర్చ్‌ (ఇండియా గేట్‌), విక్టరీ స్క్వేర్‌ (విజరు చౌక్‌) ద్వారా వైస్రారు సభకు అనుసంధానించాల్సి ఉంది. క్వీన్స్‌ వే (జన్‌పథ్‌) ప్రధాన అక్షాన్ని లంబకోణాలలో దాటింది. ఇది సెంట్రల్‌ కమర్షియల్‌ హబ్‌ కన్నాట్‌ ప్లేస్‌, సౌత్‌ ఎండ్‌ రోడ్‌ (రాజేష్‌ పైలట్‌మార్గ్‌) తో ముఖ్యమైన భవనాల హోస్ట్‌ను కలుపుతుంది. ఉత్తరాన కన్నాట్‌ ప్లేస్‌కు ఆవల 17వ శతాబ్దపు మొఘల్‌ రాజధాని షాజహానాబాద్‌లోని గొప్ప సంఘ మసీదైన జామి మసీదూ ఉంది.
కింగ్స్‌ వేపై భవనాలు..
కింగ్స్‌ వేలోని ముఖ్యమైన భవనాలలో వైస్రారు హౌస్‌, జంట సెక్రటేరియట్‌ భవనాలు, కౌన్సిల్‌ ఛాంబర్‌ (పార్లమెంటు హౌస్‌) ఉన్నాయి. వైస్రారు హౌస్‌ మొదట ఒక స్మారక ప్రభుత్వ గృహంగా రూపొందించబడింది. వైస్రారు హౌస్‌ను.. వైస్రారు నివాసంగా, కార్యాలయంగా పనిచేయడం తగ్గించి, అధికారిక రాష్ట్ర కార్యక్రమాలకు కూడా ఉపయోగించారు. వైస్రారు హౌస్‌ 1921-29 మధ్య నిర్మించబడిన రెండు అంతస్తుల భవనం. ప్రపంచంలోని అతిపెద్ద నివాస భవనాలలో ఒకటిగా ఏర్పడింది. ఇది ఫ్రాన్స్‌లోని వెర్సైల్స్‌ ప్యాలెస్‌ కంటే పెద్దది. ఎగువ ప్రధాన అంతస్తును పాలరాతి రంగు ఇసుకరాయితో తయారుచేశారు. వైస్రారు హౌస్‌లో 340 గదులు ఉన్నాయి. వీటిలో అత్యంత ప్రసిద్ధి చెందినది సింహాసన గది (దర్బార్‌ హాల్‌). బాల్‌ రూమ్‌ (అశోక హాల్‌) గా దీనికి ప్రత్యేకమైన గుర్తింపు వుంది. బాంక్వెటింగ్‌ హాల్‌ (స్టేట్‌ డైనింగ్‌రూమ్‌).. ఇది ఒకప్పుడు గవర్నర్‌ జనరల్స్‌, వైస్రారుల చిత్రాలతో వుండేది. జంట సెక్రటేరియట్‌ భవనాలను 1914 -1927 మధ్య నిర్మించారు. వైస్రారు హౌస్‌లానే ఇవీ పాలరాతి, ఎరుపు రంగు ఇసుకరాయితో నిర్మించబడ్డాయి. దీని నిలువు వరుసలు, గోపురాలు యూరోపియన్‌ తరహా లక్షణాలతో ఉన్నాయి.
కామన్వెల్త్‌ దేశాలైన కెనడా, దక్షిణాఫ్రికా, న్యూజిలాండ్‌, ఆస్ట్రేలియా బహూకరించిన సామ్రాజ్యం యొక్క ఆధిపత్యాన్ని సూచించే నాలుగు కాలమ్స్‌ జంట భవనాల ముందు ఉన్న చదరపు ప్రాంతంలో ఉన్నాయి. ప్రతి ఎర్ర ఇసుకరాయి స్తంభం.. ఒక చక్రం, ఎద్దు, సింహం, విలోమ కమలం ఉన్న అశోక స్తంభాల తరహాలో వుంటాయి. బ్రిటిష్‌ సామ్రాజ్యం యొక్క సముద్ర శక్తిని సూచించే కాంస్య ఓడలతో నిలువు వరుసలు అగ్రస్థానంలో ఉన్నాయి.
బేకర్‌ రూపకల్పన చేసిన భవనంలో కౌన్సిల్‌ ఆఫ్‌ స్టేట్‌ (రాజ్యసభ), శాసనసభ (లోక్‌సభ), ఛాంబర్‌ ఆఫ్‌ ప్రిన్స్‌ పేరుతో మరో ఛాంబర్‌ వున్నాయి. 1919లో జార్జ్‌ వి చేసిన ఒక ప్రకటన, భారతదేశంలోని రాచరిక రాష్ట్రాల పాలకులు తమ ఆందోళనలను, ఆకాంక్షలను వినిపించడానికి ఛాంబర్‌ ఆఫ్‌ ప్రిన్స్‌ను ఒక వేదికగా వుండేలా ఏర్పాటు చేసింది.
విక్టరీ స్క్వేర్‌, ఇండియా గేట్‌ మధ్య ఉన్న ప్రదేశం ఒక ఉత్సవ బౌలేవార్డ్‌ లాంటిది. దీనికి ఇరువైపులా భారీ పచ్చిక బయళ్ళు, కొలనులు, చెట్ల వరుసలు వున్నాయి. ఆరు పెద్ద ఫౌంటెన్లు ఉన్న ఈ బౌలేవార్డ్‌ ఇప్పుడు రిపబ్లిక్‌ డే పరేడ్‌ జరుగుతున్న ప్రదేశం. విక్టరీ స్క్వేర్‌ ఆరు పెద్ద ఫౌంటెన్లు ఉన్న విశాలమైన ప్లాజా వంటిది. గణతంత్ర దినోత్సవ వేడుకలను ముగించడానికి ప్రతి సంవత్సరం ''బీటింగ్‌ ది రిట్రీట్‌'' వేడుక ఇక్కడే జరుగుతుంది.
ఇండియా గేట్‌ను 1921లో ఆర్చ్‌ ఆకారంలో యుద్ధ స్మారక చిహ్నంతో లూటెన్స్‌ రూపొందించాడు. ఇది యూరోపియన్‌ ఆర్చ్‌లను పోలి ఉందని హెరిటేజ్‌ నిపుణుడు స్వప్న లిడిల్‌ తెలిపారు. ఇది యుద్ధాల సమయంలో మరణించిన భారతీయ సైనికులకు అంకితం చేయబడింది. ఈ స్మారక చిహ్నం చుట్టూ ఉన్న ప్రాంతాన్ని ప్రిన్సెస్‌ పార్క్‌ అని పిలిచేవారు. దీనికిరువైపులా ముఖ్యమైన పాలక కుటుంబాలకు ఇళ్లను నిర్మించడానికి భూమిని కేటాయించారు. వాటిలో ముఖ్యమైనవి... హైదరాబాద్‌ హౌస్‌, బరోడా హౌస్‌ (భారతీయ రైల్వే కార్యాలయం), పాటియాలా హౌస్‌ (జిల్లా కోర్టు కాంప్లెక్స్‌), జైపూర్‌ హౌస్‌ (నేషనల్‌ గ్యాలరీ ఆఫ్‌ మోడరన్‌ ఆర్ట్‌), బికనీర్‌ హౌస్‌ వున్నాయి.
భవనాలు.. కాంప్లెక్స్‌లు..
క్వీన్స్‌ వే, దానిపై ఉన్న చాలా భవనాలను రస్సెల్‌ రూపొందించాడు. వీధికి ఒక చివర కన్నాట్‌ ప్లేస్‌ అనే వాణిజ్య కేంద్రం ఉంది. దీనికి 1921లో ఢిల్లీ సందర్శించిన జార్జ్‌ వి మామ డ్యూక్‌ ఆఫ్‌ కన్నాట్‌ పేరును పెట్టారు. ఇంగ్లాండ్‌లోని రాయల్‌ క్రెసెంట్‌ నమూనాలో రూపొందించారు. మొదటి అంతస్తులో దుకాణాలు, మొదటి అంతస్తు పైభాగంలో ఇళ్ళతో కూడిన రెండు అంతస్తుల నిర్మాణంగా దీని ప్రణాళిక రూపొందించారు. ఈ కాంప్లెక్స్‌లో సంపన్నులైన బ్రిటిష్‌, భారతీయులకు సేవలందించే దుకాణాలు, సంస్థలు వున్నాయి. ఉదాహరణకు, 1926లో రూపొందించిన వెంగర్స్‌ అనే స్విస్‌ జంట పేరుతో 'వెంగెర్‌' అని పేరు పెట్టారు. ఇది ఫ్రెంచ్‌ రొట్టెలు, స్విస్‌ చాక్లెట్లు, మార్గరైన్‌ పేస్ట్రీలను ఢిల్లీ నగరానికి పరిచయం చేసిన మొదటి బేకరీ, మిఠాయి దుకాణం. దీని ప్రారంభ రోజుల్లో ప్రవాస వివాహాలు, బాల్‌ రూమ్‌ నృత్యాలు, అధికారిక విందులకు ప్రసిద్ధ వేదికగా వుండేది. షాపింగ్‌, భోజనంతో పాటు, సినిమా థియేటర్లు వంటి వినోద సౌకర్యాలను కన్నాట్‌ ప్లేస్‌ అందించింది. వీటిలో వాల్టర్‌ సైక్స్‌ జార్జ్‌ రూపొందించిన రీగల్‌ థియేటర్‌ను 1932లో ప్రారంభించారు. రస్సెల్‌ రూపొందించిన ప్లాజాను 1933లో ప్రారంభించారు. ఒడియన్‌, రివోలి, ఇండియా టాకీహౌస్‌తో సహా ఇతర థియేటర్లు 1938లో అమలులోకి వచ్చాయి. 1930లో ఇంపీరియల్‌ హోటల్‌ ఒక విలాసవంతమైనదిగా రూపొందించబడింది. దీన్ని లుటెన్‌ సహచరులలో ఒకరైన ఎఫ్‌.బి. బ్లోమ్‌ ఫీల్డ్‌ నిర్మించగా, 1936లో లార్డ్‌ విల్లింగ్డన్‌ ప్రారంభించారు. సిల్వర్‌ టీ సర్వీస్‌, లండన్‌ నుండి టేబుల్‌ వేర్‌, ఇటాలియన్‌ పాలరాయి అంతస్తులు, బర్మా టేకు ఫర్నిచర్‌, గోడలపై థామస్‌, విలియం డానియెల్‌, జేమ్స్‌ ఫ్రేజర్‌ల ఒరిజినల్‌ పెయింటింగ్స్‌, ఆకుపచ్చ పచ్చిక బయళ్ళు, ఎరుపు రంగులో తలపాగా వెయిటర్లు- 19వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో ఢిల్లీకి గుండెగా వున్నాయి.
విల్లింగ్డన్‌ క్రెసెంట్‌.. గోలే డాక్‌ ఖానా..
విల్లింగ్డన్‌ క్రెసెంట్‌.. ప్రెసిడెన్షియల్‌ ఎస్టేట్‌కు పశ్చిమ సరిహద్దుగా వుంది. తీన్‌మూర్తి భవన్‌, రామ్‌ మనోహర్‌ లోహియా ఆసుపత్రి (గతంలో విల్లింగ్డన్‌ ఆసుపత్రి) మధ్య నడుస్తుంది. తీన్‌మూర్తి కాంప్లెక్స్‌ను రస్సెల్‌ రూపొందించాడు. ఇది బ్రిటిష్‌ సైన్యం కమాండర్‌ ఇన్‌ చీఫ్‌ నివాసం. ఆ తర్వాత ఇది నెహ్రూ నివాసంగా మారింది. ఈ కాంప్లెక్స్‌ ముందున్న ట్రాఫిక్‌ సర్కిల్‌ వద్ద మూడు విగ్రహాల స్మారకాన్ని ఏర్పాటు చేయడంతో ఈ భవనానికి 'తీన్‌మూర్తి భవన్‌' అని పేరు వచ్చింది.
ఢిల్లీకి అసలు శంకుస్థాపన చేసినప్పుడు.. 'ఢిల్లీ పరిసరాల్లో అనేక రాజధానులు ఏర్పడ్డాయి. అయితే, కచ్చితంగా వీటి శాశ్వతతత్వం, ఉజ్వల భవిష్యత్తు గురించి ఎవరూ వాగ్దానం చేయలేదు' అని వైస్రారు హార్డింగ్‌ చెప్పారు. అయితే, నగరం ప్రారంభమైన 16 ఏళ్ల తరువాత, లార్డ్‌ మౌంట్‌బాటన్‌ భారతదేశానికి సార్వభౌమత్వ పగ్గాలను అప్పగించారు. ఫిలిప్‌ డేవిస్‌ చెప్పినట్లుగా, క్షీణిస్తున్న సామ్రాజ్యాలు వారి మరణానికి ముందు తరచుగా సాంస్కృతిక శక్తిని పునరుద్ధరిస్తాయి. స్పెయిన్‌, రోమ్‌ లేదా ఆస్ట్రియా-హంగేరి వంటి బ్రిటిష్‌ సామ్రాజ్యాలు కూడా దీనికి మినహాయింపు కాదు.
***
ఇదీ నా ఆత్మకథ. నేను రాజధానిగా వెలుగొందడానికి ఇంత చరిత్ర వుంది. ఆ చరిత్రను మసకబార్చే పని ఇప్పటి బిజెపి ప్రభుత్వం చేస్తోంది. 'సెంట్రల్‌ విస్టా' పేరుతో దాదాపు రూ.20,000 కోట్ల వ్యయంతో మరో పార్లమెంటు భవనానికి శ్రీకారం చుట్టారు. చరిత్రకారుడు థామస్‌ ఆర్‌. మెట్కాఫ్‌ చెప్పినట్లు నేను కేవలం అధికార్లకు గృహ వసతి, కార్యాలయాలకు ఉద్దేశించి మాత్రమే.. ఈ నాయకులు ఎప్పుడు తెలుసుకుంటారో ?!
రాజాబాబు కంచర్ల
94900 99231
